تاریخ، فولکور تورکان

داش قوچ= قوچ سنگی

ام.چای  (M. Çay ) محقق در زمینه حیوانات سنگی در آنادولو مینویسد:

" مزارهای قوچ و گوسفندی سنگی  در آنا دولو  به قرن 13 و دوران حکومت قره قویونلو و آغ قویونلوها بر میگردد و در مناطق حکومتی آنها یافته شده است  . (1) نویسنده  چنین می افزاید که این آثار در واقع زنده شدن باورهایی است که در قدیم نیز  بوده. در واقع هم تاریخ قوچ های سنگی خیلی قدیمی است  و در آسایی کهن در بین پروتورکها نیز رایج بوده.  در مناطق مختلف آزربایجان  در مناطق قبرستانی هیکل های گوسفند و قوچ با قدمت کهن تر نیز یافته شده است.

Y.İ.Krupnova ( باستان شناس) در یافته های خود در مناطق کهن ، هیکل های سنگی قوچ و گوسفندی قدیمی تری نیز در قفقاز و شرق یافته است . واقعا هم ،  در نخجوان ، کول تپه( تپه خاکستر) قدیمی ،  ای ماختا، در اسماعیلیه ملا عیساقلی، در میل  قره تپه  در منازل مسکونی در قبرستان ها ، هیکل های کوچک قوچ و گوسفندی در اعتقادات، هیکل های گوسفندی و قوچی که بر روی مزار گذاشته میشوند، بدین صورت است که در آن دنیا روح شخص را نزد خدا خواهند برد.

در شکل بالا در گؤی تپه آزربایجان ، قدمت 3000 ساله قوچ گوسفندی  را داراست و از قدمت خبر میدهد.

در محله پاسکی ودی،  یک قبرستان قدیمی  وجود دارد. قوچ های سنگی واقع در اینجا، و همچنین گوسفندهای سنگی از دیگر مزارهای سنگی متمایز هستند.  از کودک تا پیرمرد من تفاوت اینها را پرسیدم و همگی گفتند: قوچ سنگی مرد هست!  قویون ( گوسفند ماده)  بر روی مزار زنان واقع شده اند. بعدها این اثر صنعتی تاریخی قطع شده،  و از بین رفت، در برخی مناطق آزربایجان دشمن چنین تفکری رایج کرد که " در داخل این قوچ های سنگی طلا وجود دارد"!!!! و بدین طریق  مردم آن را باور کرده و قوچ های سنگی را شکستند!

و در مناطق مختلف آذربایجان با دست خویش این قوچ های سنگی را محو کردیم.!!  

چنین صنعت کهن و کمیاب تاریخی، امروزه  در مناطق مختلف به امان باد و باران رها شده اند. و توجهی نمیشوند.

در منطقه ارزاوروم در روستای تانیر از شهر خینیس ، قوچ های سنگی وجود دارند.  جالب است که در مناطق دریای سیاه  به چنین مزارهایی عنوان " کومان مزاری" میگویند. (2)

 این راهم باید بی افزایم که در ارزاوروم، ایروان و تفلیس ،  در برخی قبرستان های مسیحی بر روی قوچ ها و اسب های سنگی نقش صلیب هست . پس این صنعت فقط برای تورکهای مسلمان نبوده بلکه شامل تورکهای مسیحی ها نیز  در قفقاز شرقی و آنادولو نیزمیشده،

1)     Чай, 1990, 39

2)     Ağasıoğlu, 2005,45-50; Çay, 1990, 46.

از کتاب " DAŞBABA - TÜRKÜN DAŞ YADDAŞI" نوشته " F. Ağasıoğlu  "

DAŞQOÇ

Anadoluda yayğın olan daş heyvan (añ) heykəllərini araşdıran A. M. Çay yazır: «Anadoludakı qoç-qoyun məzardaşlarının XIII yüzildən etibarən Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu türkmənlərinin hakim olduğu sahədə görünməsi bu tip məzardaşlarının ağqoyunlu və qaraqoyunlu türkmənlərinə aid bir gələnək olduğu qənaətini yaradır».(1)

Yazar sonra doğru olaraq, bunu ağqoyunlu və qaraqoyunlu boylarının hakimiyəti

dönəmində həminqədim gələnəyin yenidəncanlanması kimi izahedir.Buşəkillərdəkidaşqoçlarınyayılma arealı və tarixi deyilənlərin bəlgəsi kimi ortadadır :Doğrudan da, daşqoç gələnəyinin tarixi çox qədimdir və Ön Asiyada prototürk çağında ortaya çıxmışdır. Güney və Quzey Azərbaycanda bir sıra qədim basırıqlardakı gildən qoyunqoç fiqurlarısa daha keçmiş çağlara aiddir. Y.İ.Krupnovagörə, arxeolo-

ji buluntularda qoç və qoyun fiqurları daha çox olan Güney Qafqazda qoça etiqad qoyunçuluqla məşğul olan xalqlar arasında yaranıb yayılmışdır. Doğrudan da, Naxçıvanda qədim Kültəpə, I Maxta, İsmayıllıda Mollaisaqlı, Mildə Qaratəpə yaşayış məskənlərindəki basırıqda tapılan kiçik qoç-qoyun fiqurları etiqadla, sümükləri qurbanlıqla bağlıdırsa, basırıq üzərinə qoyulmuş daş fiqurları isə o biri dünyada ölənin ruhunu tanrı məkanına aparması inancı ilə bağlıdır. Yuxarıdakı şəkildə Güney Azərbaycan Göytəpə daşqoçunun 3 minil tarixi həmin gələnəyin qədimliyini aydın göstərir. Vedinin Paski məhəlləsidə qədim bir basırıq (qəbristanlıq) yeri vardı. Burada olan daşqoçlar, daşqoyunlar başqa başdaşılardan seçilirdi. Uşaq ikən ağsaqqal İslam Şadılıdan bunların fərqini soruşdum, dedi ki,qoçdaş kişilər, qoyundaşsa qadınlar üçün qoyulmuşdur. Sonralar bu tarixi sənət əsərləri qırılıb dağıdılmışdı. Azərbaycanın bəzi bölgələrində «bu qoçdaşların içində qızıl var» deyən düşmən uydurmasına inananlar onları sındırıb içində yatır axtarmışlar. Sonralar öyrəndim ki, bu üsulla Azərbaycanın bir sıra bölgələrində özümüzünkülərin əli ilə qoçdaşları məhv etmişlər. Belə nadir tarixi sənət əsərləri bugün də bir çox bölgədə beləcə baxımsız vəziyətdədir: Ərzurum bölgəsindəki Xınıs ilçəsinin Tanır köyündə qoçdaşlar vardır. Xınıs yeradının (toponimin)

(2)

qədim kumanlarla əlaqəsi haqqında yazmışdım. Maraqlıdır ki, Qaradəniz bölgəsində (Rize) belə qoçdaşlı basırıqlara da «kuman məzarı» deyilir.36 Bunu da qeyd etmək gərəkir ki, Ərzurum, İrəvan və Tiflis bölgələrində bəzi xristian basırıqlarında görünən daşat və daşqoç üzərində xaç damğası vardır. Göründüyü kimi, təkcə müsəlman türklər deyil, Güney Qafqaz və Doğu Anadoluda xristiantürk boyları da qoç və at kultunu bu qəbir daşlarında əks etdirmişlər.

1)     Чай, 1990, 39

2)     Ağasıoğlu, 2005,45-50; Çay, 1990, 46.